Πριν από μερικές μέρες, ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης δημοσίευσε στο Βήμα ένα κείμενο για να δικαιολογήσει την επίτομη ανθολόγηση που έκανε στο εκτενές πεζογράφημα Ο Μέγας Ανατολικός του Ανδρέα Εμπειρίκου. Θα μου επιτρέψετε να παραθέσω το κείμενο του κ. Γιατρομανωλάκη με εμβόλιμα τα σχόλιά μου και τις δικές μου απαντήσεις στα πολλά και πιεστικά ερωτήματά του, που τίθενται φορτικώς. (Προς αποφυγήν συγχύσεως, το κείμενο του κυρίου καθηγητού διακρίνεται με μαύρα στοιχεία, το δικό μου πάλι όχι).

Ποιοι λόγοι άραγε επέβαλαν ώστε, 20 τόσα χρόνια µετά την κυκλοφορία του πολυσυζητηµένου αλλά και παρεξηγηµένου Μεγάλου Ανατολικού, οκτώ τόµοι, 2.104 σελίδες, αυτό το αναιδές ερωτογράφηµα να επανεµφανισθεί µε τη µορφή ενός Ανθολογίου;

Δεν είναι πολλοί οι λόγοι, είναι ένας: τα ευρώ. Ως οκτάτομο το έργο δεν διαβάζεται, και ως επίτομο μπορεί και να διαβαστεί, ίσως και να αγοραστεί. Αλλά πόσο με αρέσει η χαλαρή αναφορά σας στα «είκοσι τόσα χρόνια»! Σα να μην θυμόσαστε ο ίδιος πότε κυκλοφόρησε το έργο. Να σας βοηθήσω: εκδόθηκε τα χρόνια 1990-92, άρα το διάστημα από την ολοκλήρωση του έργου δεν είναι είκοσι τόσα, αλλά δέκα εννέα (ή, αν προτιμάτε, δέκα τόσα).

Aκόµη, πόσο νόµιµη και πόσο λειτουργική µπορεί να είναι αυτή καθεαυτή η ανθολόγηση ενός πεζογραφήµατος;

Νόμιμη είναι αν την εγκρίνουν οι κάτοχοι του πνευματικού και ηθικού δικαιώματος του έργου. Λειτουργική μπορεί να γίνει αν γίνει σωστά. Αλλά γιατί ρωτάτε εμάς;

Και, τέλος, τι προσδοκούν οι συντελεστές της νέας καθέλκυσης του Μεγάλου Ανατολικού στην εποχή του δικού µας «Τιτανικού», όπως την έχουν ορίσει οι πολιτικοί καπετάνιοι, ύπαρχοι και µούτσοι, η οποία, εκτός των άλλων, είναι συντηρητικότερη απ’ όσο η ευοίωνη δεκαετία του ‘90;

Το τι προσδοκούν το ξέρουν οι ίδιοι, οπότε ρωτήστε αυτούς. Αν ρωτάτε εμένα, προσδοκούν ευρώ, αλλά το είπαμε αυτό. Τώρα, γιατί εσείς θωρείτε τη σύγχρονη εποχή ως συντηρητικότερη της δεκαετίας του 90 είναι μυστήριο. Αλλά γιατί δεν μιλάμε για λογοτεχνική αξία;

Οντως, για να ξεκινήσουµε από το τέλος, δηµιουργεί θλίψη το γεγονός ότι το φιλελεύθερο πνεύµα εκείνων των χρόνων έχει γίνει θολός και αποπνικτικός αέρας.

Να ξεκινήσουμε από το τέλος, αν σας βολεύει στη ρητορική σας ανάπτυξη, αλλά μετά να μην ξεχάσετε να απαντήσετε στα προηγούμενα ερωτήματα, γιατί θα σας κατηγορήσουν ότι υπεκφεύγετε. Τώρα, γιατί εσείς θωρείτε τη σύγχρονη εποχή ως συντηρητικότερη της δεκαετίας του 90 είναι μυστήριο, εκτός και αν ως φιλελευθερισμό εννοείτε τον Μητσοτάκη και τη Μιμή. Πάντως τότε και η Τζούλια και ο Σειρηνάκης πηγαίνανε στο Δημοτικό. Αλλά μιλάμε για λογοτεχνική αξία, έτσι;

Την ίδια ώρα πληθαίνουν οι ηθικολόγοι, οι πολιτικοί πάστορες και οι «θεολόγοι της λογοτεχνίας», ενώ οι γενναίες φωνές του Οδυσσέα Ελύτη και του Δηµήτρη Χορν που βοήθησαν ώστε ο Μεγάλος Ανατολικός να διαπλεύσει ασφαλής το πέλαγος εκείνων των χρόνων έχουν σιωπήσει.

Επίσης πέθανε και ο Μάνος Χατζηδάκις και Ανδρέας Παπανδρέου. Δεν θα το κάνουμε θέμα, αλλά μιλάμε για λογοτεχνική αξία, έτσι;.

Ολα λοιπόν εναντίον, γι’ αυτό και αισιοδοξούµε!

Ε, όχι και όλα. Μην βαυκαλίζεστε. Να αισιοδοξείτε όσο θέλετε, αλλά αν δείτε ότι το παρακάνετε, συμβουλευτείτε κανέναν γιατρό. Αλλά μιλάμε για λογοτεχνική αξία, έτσι;

Επειδή βρίσκουµε ότι η επανεµφάνιση του Μεγάλου Ανατολικού, µέσα στο σηµερινό κοινωνικο-πολιτικό περιβάλλον, η επαναπροβολή του στους νέους αναγνώστες (τα παιδιά του ‘90 έχουν ωριµάσει) συνιστά µια κίνηση (ή, και αντίδραση) που, τηρουµένων των αναλογιών, παραπέµπει στην απόφαση του Εµπειρίκου να συντάξει αυτή την ερωτική και πολιτική ουτοπία λίγους µήνες µετά την τραυµατική οµηρεία του στα Κρώρα, τον ∆εκέµβριο του 1944!

Χαιρετίζω την εμφάνιση του θαυμαστικού. Η προσπάθεια να παραλληλιστεί η έκδοση της συντετμημένης (να μην πω ευνουχισμένης) εκδοχής του έργου με τη διαδικασία της συγγραφής του είναι, δε λέω, προχωρημένη, και μπορεί να απασχολήσει προσεχή συνέδρια Ψυχιατρικής (Γιατρέ μου, είναι σοβαρό;) Αλλά μιλάμε για λογοτεχνική αξία, έτσι;

Απόφαση δηµιουργίας για να καταξιωθεί η ζωή.

Αυτό κι αν είναι σύνθημα πολιτικάντη. Αντιστρέψτε τη σειρά: «Απόφαση ζωής για να καταξιωθεί η δημιουργία». Η μπαρούφα μένει η ίδια. Αλλά μιλάμε για λογοτεχνική αξία, έτσι;

Ο Μέγας Ανατολικός είναι ένα βιβλίο που γράφτηκε ακριβώς για να δείξει πόσο λανθασµένα συλλάβαµε τη δωρεά της ζωής. Αυτή είναι η µία πλευρά των πραγµάτων.

Μην αποδίδετε κίνητρα στους πεθαμένους, Δεν μπορούν να απαντήσουν. Αλλά μιλάμε για λογοτεχνική αξία, έτσι;

Η άλλη έχει να κάνει µε την ίδια τη λογοτεχνική αξία του Μεγάλου Ανατολικού , τον οποίο κατέκριναν αφελώς, και κάποτε ανοήτως, «κριτικοί» και επιφυλλιδογράφοι απλώς και µόνο ξεφυλλίζοντας τους δύο πρώτους τόµους...

Επιτέλους, μιλάμε για λογοτεχνική αξία! Λοιπόν, ας το πούμε: η λογοτεχνική αξία του Μεγάλου Ανατολικού είναι αμελητέα. Από τότε που εκδόθηκε, δεν έχει επηρεάσει κανέναν, δεν έχει βρει μιμητές, και δεν έχει αλλάξει τη ζωή κανενός αναγνώστη. Οι μόνοι που το έχουν αντέξει μετά τον συγγραφέα είναι ο εκδότης, ο επιμελητής και ο διορθωτής.

Επειδή, αν είχαν διεξέλθει το Εργο, θα αντιλαµβάνονταν πως δεν είναι οι αλλεπάλληλες και στατικές κάποτε (ας το δεχθούµε) λαγνουργίες που συνιστούν το πραγµατικό νόηµά του, αλλά η οραµατική/ουτοπική κατάδειξη ενός άλλου βίου.

Υπήρξαν και άλλοι, που το έκριναν δυσμενώς έχοντας διαβάσει πάνω από το μισό. Αυτούς γιατί δεν τους αναφέρετε;  Άλλωστε η ανθολόγηση που του κάνετε, είναι μια έμμεση παραδοχή ότι το έργο δεν διαβάζεται ως έχει. Αλλά για σας είναι Έργο με Έψιλον κεφαλαίο.

Το ωκεάνιο µυθιστόρηµα ίσως να κινείται αργά αλλά έχει αρχή, µέση και τέλος συγκεκριµένο.

Το ίδιο ισχύει και για τα μυθιστορήματα της Λένας Μαντά.

Αυτό λοιπόν που κάνει το Ανθολόγιο είναι όχι να συνοψίζει αλλά να «παρακάµπτει» τις όποιες ανασταλτικές, «αργές» περιγραφές, για να φανερωθεί, έστω και µηχανικά, η δράση και η πλοκή του Μυθιστορήµατος, το γενικό Σχέδιό του.

Τα κεφαλαία πληθύνανε... Έργο, Ανθολόγιο, Μυθιστόρημα, Σχέδιο... Όταν φτάσετε στην Αλήθεια και την Ουσία, σας περιμένει είτε ο Χαρδαβέλας είτε ο Κύριος – με φωτοστέφανο, με τα άσπρα ή με πολιτικά.

Ταυτόχρονα προβλέπονται µικρές περιλήψεις από το µη ανθολογηµένο υλικό, που λειτουργούν ως γέφυρες και διασφαλίζουν την ολότητα του Εργου.

Μα δεν είναι υπέροχες αυτές οι περιληψούλες που λειτουργούν ως γεφυρούλες για να ξεχάσουμε ότι δεν υπάρχει η ολότητα του τεμαχισμένου έργου (μπαρδόν, Έργου); 

Το Ανθολόγιο συνεπώς αίρει κάθε άλλοθι και προκλητικά ερωτά όσους έκριναν χωρίς να διαβάσουν: είναι ή δεν είναι ο Μεγάλος Ανατολικός βαθιά θεµελιωµένος στη λογοτεχνική και φιλοσοφική παράδοση της Ευρώπης, όπως δείχνει και η µεγάλη Βιβλιοθήκη του;

Αυτό το «συνεπώς» υπάρχει μόνο στο μυαλό σας. Μην εκβιάζετε συμπεράσματα αν δεν έχετε επιχειρήματα. Κανένα άλλοθι δεν ετέθη και δεν ήρθη. Ρωτάτε αυτούς που δεν διάβασαν για κάτι που δεν διάβασαν; Πρωτότυπο, δε λέω...

Πόσα ελληνικά µυθιστορήµατα περιγράφουν, ενδοκειµενικά, µε τόση εµµονή και συνέπεια τη διαδικασία της γραφής και την κατασκευή τους;

Τα περισσότερα, κύριε καθηγητά, τα περισότερα. Αλλά αυτό δεν είναι αναγκαστικά προτέρημα. Αλλού είναι η λογοτεχνική αξία.

Είναι ή όχι ο Μεγάλος Ανατολικός το µόνο οµόλογο κείµενο της Πάπισσας Ιωάννας;

Όχι, κύριε καθηγητά. Αλλά αυτό δεν είναι αναγκαστικά μειονέκτημα. Αλλού είναι η λογοτεχνική αξία.

Ο Μεγάλος Ανατολικός και η Πάπισσα δεν συγγενεύουν µόνο γλωσσικά και ιδεολογικά, συναποτελούν τα κατ’ εξοχήν (αν όχι τα µόνα) κοσµοπολίτικα µυθιστορήµατά µας, και όχι µόνο επειδή διαδραµατίζονται πέρα από τα εθνικά όρια. Είναι ή όχι ο Μεγάλος Ανατολικός το πιο ευφάνταστο και γλωσσικά το πιο πολύτροπο και το πλέον ελευθεριάζον ελληνικό µυθιστόρηµα, ένας αληθινός Θησαυρός της ελληνικής ερωτικής γλώσσας;

Και να είναι, κύριε καθηγητά, αυτό δεν είναι αναγκαστικά προτέρημα. Αλλού είναι η λογοτεχνική αξία.

Με απλά λόγια: είναι ή όχι ο Μέγας Ανατολικός ένα από τα πλέον εξέχοντα µυθιστορήµατα της Λογοτεχνίας µας;

Ε, λοιπόν, αφού θέλετε να το ακούσετε, ΟΧΙ.

Αποµένει, βέβαια, το θέµα της «ηθικής», της «κοσµιότητας» και του λεγόµενου «πολιτικώς ορθού» µικροαστισµού.

Για σας, κύριε καθηγητά, μπορεί να απομένει. Αν και υποψιάζομαι ότι βρίσκεστε ακόμη στο 1990.

Οµως η λογοτεχνία ούτε ηθικοπλαστικό χαρακτήρα διαθέτει ούτε και υποχρεούται να προβάλλει κάποια «ηθική».

Μόλις περιγράψατε με μεγάλη σαφήνεια ό,τι ακριβώς δεν πιστεύω για την λογοτεχνία, που ασφαλώς διαθέτει αυτόν τον χαρακτήρα, χωρίς εισαγωγικά. Υπάρχουν και άλλα προτερήματα και ιδιότητες της λογοτεχνίας που δεν τα αναφέρετε γιατί θα καταρρίψουν την επιχειρηματολογία σας, αλλά πια δεν έχει καμία σημασία. Με δεδομένο ότι η λογοτεχνική αξία του μεγάλου Ανατολικού είναι αμελητέα, αμελητέα είναι και η επόμενη παράγραφος, η επιχειρηματολογία, το κείμενο, η ανθολόγηση, εσείς.

Η όποια «ηθική» που εκπέµπει ένα λογοτεχνικό έργο σχετίζεται και κάποτε µπορεί και ταυτίζεται µόνο µε τη λογοτεχνική αξία του. Αλλιώς και η Φόνισσα θα ήταν ανήθικο έργο.

Για λογοτεχνική αξία μιλάγαμε τόσην ώρα, απλώς την ορίζουμε διαφορετικά: εγώ μιλώ για την δύναμη ενός κειμένου να αλλάζει την ψυχή του αναγνώστη του. Για το πώς την ορίζουν κάποιοι άλλοι, χωριό που φαίνεται κολαούζο δεν θέλει.