Σε σύγκριση με τούς Ιταλούς οι ζωγράφοι τής Βόρειας Ευρώπης πλεονεκτούσαν στην αναλυτική δύναμη τών εικόνων τους. Με απλά λόγια μπορούσαν να είναι-και ήταν!-αποτελεσματικότερα και εντυπωσιακότερα ρεαλιστικοί. Αλλά ταυτόχρονα μπορούσαν να είναι και το ίδιο εντυπωσιακά πιό αντιρεαλιστικοί και εξώκοσμοι σε σχέση και πάλι με τους Νότιους συναδέλφους τους. Πουθενά δε φάνηκε εναργέστερα αυτό απότι στη θρησκευτική εικονοποιία τους.
Όταν ο πρίγκηπας Μίσκιν,ο πιό γνωστός μας σαν "Ο 'Ηλίθιος" ή επί τής ουσίας ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι δηλαδή αντίκρυσε το "Νεκρό Χριστό στο τάφο Του" του Χανς Χολμπάιν στο μουσείο τής Βασιλείας στην Ελβετία αναφώνησε:"...μα απ'αυτόν το πίνακα άλλος μπορεί να χάσει ακόμη και τη πίστη του στο Θεό!". Μα γιατί να χάσει κανείς τη πίστη του απο μιά εικόνα; Υπάρχει αντίστοιχα κάποια πιθανότητα δηλαδή και να τη βρεί με μιάν άλλη; Για την οικονομία τής συζήτησης αλλά και γιατί έτσι πιστεύω θεωρώ ότι μπορεί μιά εικόνα να εμφυσήσει αισθήματα φιλόθεα σ'ένα δεκτικό και επιρρεπή θεατή. Χωρίς να θέλουμε να φανούμε κοινότοποι πιστεύουμε ότι σχεδόν ολόκληρη η εικονογραφία του Ελ Γκρέκο δημιουργεί αισθήματα συμπάθειας στο θεατή που νιώθει να συμπάσχει με το δράμα του Θεανθρώπου.
Αλλά γιατί να μπορεί να συμβεί το αντίθετο,γιατί να είναι δυνατό να μπορεί να χαθεί ακόμα και η πίστη στο Θεό απο τη θέαση μιάς μόνο εικόνας; Ο άνθρωπος που εκστόμισε αυτή τη φοβερή κουβέντα δεν είναι τυχαίος και η χριστιανική ιντελιγκέντσια τού έχει ειδική και όλως ιδιαίτερη αδυναμία.
Νομίζω πως αυτό που είδε ο Ντοστογιέφσκι και οδηγήθηκε σ'αυτό το αποκαρδιωτικό συμπέρασμα ήταν η συνειδητοποίηση τής τελεσιδικίας του θανάτου και μάλιστα για την ειδική περίπτωση του θανάτου του Χριστού. Μέσα απο τη συγκεκριμμένη εικόνα δε μπορούσε ο μεγάλος αυτός ψυχαναγνώστης να βρεί ούτε την ελάχιστη πιθανότητα ανάστασης. Αυτό το συγκεκριμμένο σώμα που αναπαριστάνονταν τόσο πειστικά σαν πτώμα δε μπορούσε να το φανταστεί σε καμιά περίπτωση αναστημένο. Αυτή ήταν αληθινά μιά πιθανότητα που τρόμαζε έναν βαθειά και ουσιαστικά ένθεο άνθρωπο σα το Ντοστογιέφσκι. Ο Ηλίθιος του εξέφρασε την αγωνία του για το τέλος το οριστικό του Θεού,το κενό που θα τον απειλούσε και ουσιαστικά διαμαρτυρήθηκε κατα τού πίνακα επαινώντας τη ρεαλιστική του δύναμη.
Ο Χάνς Χολμπάιν αν έμενε στην ηπειρωτική Ευρώπη και εφόσον διέμενε στο καθολικό τμήμα της θα γίνονταν ζωγράφος μορφών τής πληρότητας ενός Ραφαήλ. Οι συνθήκες όμως τόφεραν να δουλέψει στην Αγγλία τού Ερρίκου τού 8ου πούχε κόψει κάθε σχέση με το καθολικισμό άρα και την θρησκευτική εικονογραφία. Έτσι η ρεαλιστική του φλέβα βοηθήθηκε απο τίς ιστορικές περιστάσεις και κατέστη έτσι ο κατ'εξοχήν νατουραλιστής προσωπογράφος σε όλη την ιστορία τής τέχνης. Η καταγραφή του συγκρίνεται μόνο με τη τελειότητα τών λήψεων μιάς φωτογραφικής κάμερας μεγάλου φορμά. Η αναλυτική του δύναμη-που απαιτεί σπάνια τεχνική μαστοριά και συγκέντρωση στο ουσιώδες και απαιτητό μιάς ανάλυσης- έκανε τα πορτραίτα του αληθινά και αναμφισβήτητα ντοκουμέντα ιστορικά πέρα απο την αυτονόητη αισθητική τους αξία.
Κατά πάσα πιθανότητα λοιπόν ο Νεκρός Χριστός τού Χολμπάιν είναι το πορτραίτο κάποιου διαθέσιμου για τη περίπτωση τής φωτογράφισης- συγγνώμη, ζωγράφισης!-νεκρού σώματος ή έστω κάποιου που υποδύεται αυτό το ρόλο. Δεν υπάρχει στο μυαλό τού Χολμπάιν η δεύτερη σκέψη ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με το νεκρό Χριστό. Καμμιά διάθεση εξιδανίκευσης, κανένας αισθηματικός γλυκασμός. Μιά καθαρά νεκροτομική αισθητική διατρέχει το έργο σε κάθε του εκατοστό. Αν το εργο επιβίωσε(διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση!) και δε κατέστη αντικείμενο κάποιας έριδας ήταν ότι πέρα απο την αυτονόητη και αυταπόδεικτη καλλιτεχνική του αξία ,στο θυμικό αυτού που το βλέπει εμπλέκεται και το συναίσθημα ή μάλλον το δέος μπρός στην εικόνα του θανάτου καθεαυτού. Μπρός σ'ενα νεκρό σώμα ριγούμε έτσι κι αλλιώς. Η ταμπέλα απλώς οδηγεί τους συνειρμούς μας προς τη κατεύθυνση που θέλουν αυτοί που την έβαλαν. Ο Χολμπάιν δε ρητορεύει,δεν εκπονεί λογίδριο, δεν αισθηματολογεί, δεν θεολογεί αλλα ούτε και κομπορρημονεί για τη δεξιοτεχνία του. Είναι τόσο οικονομική και τόσο ουσιώδης η διατύπωσή του που δε σηκώνει αλλη αντίδραση απ'τα κλειστά μας χείλια. Μοιάζει με μιά μονολεκτική απάντηση, μ'ένα ναί ή μ'ένα όχι (ανάλογα με τη κοσμοθεωρία τού καθενός μας) που το δεχόμαστε αναντίρρητα γιατί αυτό είναι και όχι κάτι άλλο.
