'Η το πορτραίτο σου θα σε κάνει διάσημο ή εσύ το πορτραίτο σου. Η τυχόν μέση λύση είναι απογοητευτική και για το πορτραίτο και για τη διασημότητα.



Η Τζοκόντα δεν έχει μείνει στην ιστορία για κανένα δικό της προσωπικό επίτευγμα. Ακόμη και η ερωτική ζωή, που στα βιογραφικά τών αισθαντικών ανθρώπων έχει τόση μεγάλη αξία-και δικαίως- στη περίπτωση τής Μόνα Λίζα τελικά μοιάζει αδιάφορη μέχρι απελπιστικής ανίας. Κι όμως η σύμπτωση να ποζάρει για το Λεονάρντο ντα Βίντσι και η τρελαμένη διάθεση του τελευταίου να παίξει με το μυστήριο όχι τόσο τής μορφής της αλλά το μυστήριο του να ενσταλλάζεις απροσδιόριστο,διφορούμενο δομικά ψυχισμό σε μιά διευθέτηση σχεδίων και χρωμάτων, με μιά ορισμένη τάξη τέτοια που, στούς άλλους να φαίνεται σαν ένα φευγάτο πορτραίτο,ενώ στο Λεονάρντο να μην είναι παρά μιά απόπειρα να μεταστοιχειώσει την έννοια τής αναπαράστασης σε εμπειρία μιάς άλλης τάξεως όρασης, σε μιά ενορατική όραση, στο βίωμα των πιό τρυφερών στιγμών ενός εφιάλτη που ξεκινά παραμυθένια και ονειρικά και καταλήγει να είναι μιά μεταφυσική που βιώνεται με μιά ήπια,στοχαστική εκστατικότητα εδώ στη γή. Και να σκεφτείτε οτι αυτό το μυθικό πορτραίτο δεν είναι παρα μιά απόπειρα αυτού στο οποίο στόχευε.

Όταν όμως ο καλλιτέχνης καλείται να ζωγραφίσει  μιά διασημότητα  τότε τα πράγματα αλλάζουν. Στο αυτί τής αρχοντοπούλας Τζοκόντα αντηχούν οι πεζές έγνοιες τού νοικοκυριού της,το κέντημα που άφησε ατέλειωτο για τις ατέλειωτες ώρες του ποζαρίσματος, τα παιδιά που τη καλούν στις μητρικές φροντίδες της. Όταν στο στούντιο του φτωχού καλλιτέχνη φτάνει όμως η μεγαλοπρέπεια τού πνεύματος ή τής δύναμης, τότε εκεί ξεπεζεύει μαζί και η αλαζονεία, η αύρα τής μεγαλοσύνης και το αυταρχικό βλέμμα τών απαιτήσεων τού παραγγελιοδότη. Η καρδιά του πορτραιτίστα που μπορεί νάταν θερμή πριν τη συνάντηση, τώρα παγώνει, το χέρι αγκυλώνεται και τα δάκτυλα αδρανούν. Το βλέμμα τού ζωγράφου συναντά την αυθεντία τού μεγάλου του μοντέλου που πετάει σπίθες ματαιοδοξίας και φαντάζεται τη μορφή του θεοποιημένη σε μιάν αχλύ λατρευτική. Γεννήθηκαν πολλές έχθρες μέσα στα στούντιο τών ζωγράφων. Πολλές μεγαλειότητες έφυγαν φουρκισμένες και ξέσπασαν πολλές άδικες οργές απο φιλάρεσκους αυθέντες. Είναι φορές που απειλήθηκαν ακόμη και κεφάλια (θυμηθείτε μόνο οτι ένας απο τους ιδιοφυέστερους πορτραιτίστες όλων τών εποχών, ο Hans Holbein, δούλεψε για τον Ερρικο τον 8ο, που δε θα τόχε για τίποτε ,προκειμένου να δοκιμάσει πόσο καλά έχει τροχιστεί ένα τσεκούρι, να σφάξει το καλύτερο ζωγράφο τού βασιλείου του, εκτονώνοντας την οργή του όταν αναπαρέστησε κάποια δανέζα πριγκήπισσα υποψήφια μνηστή του πιό όμορφη απόσο ήταν στη πραγματικότητα).


Hans Holbein:Πορτραιτο τής Χριστίνας τής Δανίας

Η φωτογραφική μηχανή με κάποιους όρους και προυποθέσεις μπορεί υπό ορισμένες συνθήκες να πλησιάσει κάπως κάποιους αντικειμενικούς όρους προσομοίωσης τής υπο αναπάρασταση πραγματικότητας. Στη ζωγραφική αυτό είναι αδύνατο. Το θυμικό ακόμα και τού πιό ψυχρού και αντικειμενικού καλλιτέχνη έχει στιγμές που λυγίζει στη σαγήνη και τη γλύκα ενός τρυφερού συναισθήματος ή ίσως το αντίθετο, επηρρεάζεται στο ξέσπασμα μιάς οργής,ενός θυμού που μπορεί να μην εκδηλωθεί με λόγια ή με δάκρυα αλλά μ'ενα βίαιο πάτημα τού πινέλου, με μιάν απότομη χάραξη τής γραμμής τού μολυβιού. Η τέχνη του προσωπογράφου δεν είναι κάτι άλλο παρα η αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου που φορά τη μάσκα με τα χαρακτηριστικά τού μοντέλου του,άρα στιγμές τής ψυχούλας του έχουν εγκατσταθεί -μόνιμα πιά!-στα βάραθρα τών βίαιων ή όχι πινελιών του.


Diego Velasquez:Πάπας Ιννοκέντιος ο 10ος


Κάνοντας μιά πολύ πρόχειρη αναδρομή σε κάποια δείγματα τής προσωπογραφικής τέχνης στα μόνα πορτραίτα που νιώθω μιά ειλικρίνεια και στο βαθμό πειστικότητας τής αναπαράστασης των εξωτερικών χαρακτηριστικών αλλά και τού ψυχισμού και τής αίσθησης μιάς ζεστής φυσικής, αληθινά ανθρώπινης παρουσίας (που κατ'εμε΄ είναι το απόλυτο ζητούμενο απο τη τέχνη τής προσωπογραφίας) είναι τα πορτραίτα φίλων τού καλλιτέχνη. Εντελώς δειγματοληπτικά και επιφυλασσόμενος  να επιστρέψω μιάν άλλη φορά για διεξοδικότερη αναφορά, παραθέτω παρακάτω κάποια δείγματα-σπουδαία!-  μιάς τέτοιας εικονοποιίας. Και οι τρείς εικονιζόμενοι υπήρξαν συγγραφείς και στενοί φίλοι αυτών που αντίστοιχα τούς ζωγράφισαν.


Raffaello:Πορτραίτο του Μπαλτασάρ Καστιλιόνε




Tiziano:Πορτραίτο του Πιέτρο Αρετίνο




Edouard Manet: Πορτραίτο του Στεφάν Μαλλαρμέ