Η Σοφία του Παλατινάτου, μητέρα ενός βασιλιά (της Αγγλίας) και μιας βασίλισσας (της Πρωσσίας) έζησε από το 1630 έως το 1714 και ανήκε στην βασιλική αριστοκρατία του Αννόβερου, στην βόρεια Γερμανία. Ένα ταξίδι αναψυχής στην Ιταλία, που κράτησε έναν ολόκληρο χρόνο, την έφερε σε επαφή με το θαύμα των Ιταλικών κήπων, που ήταν η τελευταία λέξη της προόδου και της μόδας στις νεοπαγείς βόρειες ευρωπαϊκές αυλές. Η Σοφία ίδρυσε στο θερινό ανάκτορο του Χέρενχάουζεν εκπληκτικούς κήπους, άλλους για βόλτες και εντυπώσεις, με την βοήθεια του αρχικηπουρού Μαρτίν Σαρμπονιέρ, αλλά και έναν βοτανικό πειραματικό κήπο, τον Berggarten, το 1666.
 |
| φωτ.1: η Σοφία του Αννοβέρου, ντυμένη Ινδιάνα. Η γυναίκα πέθανε μέσα στον αγαπημένο της κήπο, από ένα κρύωμα που άρπαξε σε μια νεροποντή, δυο μήνες πριν γίνει βασίλισσα της Αγγλίας. Έγινε αντ’ αυτής, ο γιος της, Γεώργιος |
|
H ίδια κράτησε αλληλογραφία με τον Λάιμπνιτς και ήξερε σε βάθος το έργο του Καρτέσιου και του Σπινόζα. Είχε αντιλήψεις προοδευτικές, σύμφωνα με τα γούστα της εποχής, που ήταν κυρίως η εκμετάλλευση των ανακαλύψεων της άλλης ακτής του Ατλαντικού και η ενσωμάτωση των νέων εμπορικών δρόμων της λάγνας και μυστήριας Ανατολής. Στους κήπους αυτούς, προείχε το πρακτικό πνεύμα και η έρευνα. Έγινε απόπειρα να καλλιεργηθεί ρύζι, ανεπιτυχώς, αλλά πέτυχε απρόσμενα σε δύο άλλα προϊόντα, άκρως δημοφιλή: στον καπνό και στις μουριές.
Το βαρύ κλίμα δεν έπαιξε σπουδαίο ρόλο. Ήταν η πρώτη φορά στην Ευρώπη, όπου η ανώτερη τάξη άρχισε να εκτιμά πως μέσω των εμπορικών δρόμων, το κόστος των σπανίων προϊόντων στοίχιζε ο κούκκος αηδόνι. Φυσικά, αργότερα, όταν οι ανακαλύψεις του νέου κόσμου έφεραν την αποικιοκρατία, δηλαδή επαρχίες μακρυνές με πάμφθηνα εργατικά χέρια, η κατάσταση άλλαξε υπέρ του εμπορίου και εναντίον της αυτάρκειας. Εξάλλου σύντομα οι καταναλωτές πολυτελών και παράξενων ειδών, κατείχαν τα καράβια που μετάφεραν αυτόν τον πλούτο. Πάντως ο δέκατος όγδοος αιώνας ήταν ακόμη «υβριδικός». Οι τοπικές κοινωνίες έψαχναν νέες ασχολίες, επικερδείς.
 |
| φωτ.2: Οι Κήποι της Σοφίας |
Η μικρή πόλη του Χαμελίν, ευεργετήθηκε από τις μουριές που βλάστησαν στον Berggarten. Επί μισόν αιώνα, τροφοδοτούνταν από τους κήπους της Σοφίας με φύλλα μουριάς και αναπτύχτηκε μια επικερδής βιοτεχνία μεταξωτών, για να καλύπτει τις ανάγκες της τοπικής αριστοκρατίας. Το Χαμελίν, ήταν πατρίδα του μεσαιωνικού, ελαφρώς μακάβριου θρύλου του «Μαγεμένου Αυλού» και μια εξαιρετικά οχυρή τοποθεσία. Όταν οι αγορές πολυτελών ειδών έγιναν πιο προσιτές, οι κήποι της Σοφίας έγιναν βοτανικοί.
Αριστοκράτες που χρηματοδοτούν φυτεύσεις, πόλεις που δοκιμάζουν νέες βιοτεχνικές εκμεταλλεύσεις, ιταλικοί κήποι που εμπνέουν. Οι Γερμανόφωνοι λαοί, προχωρούσαν πιο συστηματικά από τους γείτονες στην εισαγωγή «ξένων» ειδών διατροφής. H αναφορά στην Σοφία του Αννοβέρου δείχνει πως οι δρόμοι της τροφής, παρέμειναν πεισματικά ερμητικοί στις αρχαίες αντιλήψεις, καθώς οι γιατροί και φυσιοδίφες της εποχής, όπου η συντήρηση τροφίμων ήταν σαφώς ατελής, κατηγορούσαν πολλά φυτά ως δηλητηριώδη. Ο Ευρωπαϊκός βορράς δεν απαλλάχτηκε εύκολα από τις λίγες πηγές φαγητού που διέθετε και οι περισσότερες ήταν ζωικής προέλευσης. Παράδειγμα: τι τράβηξε η πολύ συνηθισμένη τομάτα, μετά την «ανακάλυψή» της, στο τέλος του 15ου αιώνα.
Τομάτα: ένα «διακοσμητικό δηλητήριο»
 |
| φωτ. 3: Αζτέκοι, οι πρώτοι που έφαγαν τομάτες. Το φυτό ταξίδεψε στον παλιό κόσμο και περί το 1800 γύρισε στον τόπο του για να καλλιεργηθεί πάλι. |
Οι Αζτέκοι μαγείρευαν τομάτες, μια κίτρινη και μια κόκκινη ποικιλία από το 500 π.Χ. τουλάχιστον. Τις έλεγαν «ζιτομάτλ», ενώ οι γειτονικοί Ναχούα «τομάτλ», απ’ όπου σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες πέρασε ως «τομάτα». Όταν την έφερε ο Κορτές στην Ευρώπη, οι γιατροί την θεώρησαν επικίνδυνη και δηλητηριώδη! Στον παλιό κόσμο, ειδικά στην Ασία, μπήκε με σημεία εισόδου την τότε Οθωμανική αυτοκρατορία, το Κατάρ, που η δυναστεία του είχε σχέση με την Γαλλία, και τις Φιλιππίνες, λόγω Ισπανών. Μόλις το 1544 ο γιατρός Πιέτρο Αντρέα Ματιόλι, σχολιάζοντας σοφά και επικαιροποιώντας τον Διοσκουρίδη, αναφέρει πως «μπορεί να είναι φαγώσιμες», αν και δεν μαρτυρείται κανένας τόσο τολμηρός για να τις φάει. Ίδια χρόνια, αναγράφεται από ένα σημείωμα μπαχτσεβάνη των Μεδίκων στην Φλωρεντία πως «έφτασε με ασφάλεια το καλάθι με τα χρυσά μήλα (pomi d’oro)». Είναι η πρώτη φορά που εμφανίζεται αυτό το όνομα, αλλά έτσι αποκαλούσαν τότε κι άλλα φρούτα, όπως τα σύκα, το πεπόνι και τα κίτρα. Έως αργά στον 17ο αιώνα, οι τομάτες βρίσκονται σε τραπέζια και κήπους, αλλά ως διακοσμητικά φυτά με κατακόκκινο καρπό. Κανένας δεν τις θεωρεί δηλητηριώδεις. Ένα βιβλίο συνταγών του 17ου αιώνα θεωρεί ότι μπορεί να φαγωθούν με αλατοπίπερο και λάδι. Κι ενώ η διακοσμητική τους χρήση δεν παύει να αναφέρεται, ο δέκατος ένατος αιώνας γεμίζει κήπους και χωράφια με τομάτες και αρχίζει η μαζική τους κατανάλωση. Για να αποκτήσετε μια ιδέα του πόσο συντηρητική ήταν η βαθμιαία αλλαγή των διατροφικών συνηθειών, θυμίζω πως η πιο συνηθισμένη, σχεδόν στερεοτυπική χρήση της τομάτας ως σάλτσας σε συνδυασμό με πάστα, μακαρόνια και κάθε λογής ζυμαρικά, είναι κατάκτηση του τέλους του 19ου αιώνα. Ένα φαγώσιμο που σήμερα βρίσκεται στην πρώτη γραμμή κάθε διατροφής και είναι από τις βάσεις της μεσογειακής διατροφής, κατάκτησε τον χώρο της πριν 120 περίπου χρόνια, ενώ βρισκόταν στον παλαιό κόσμο τουλάχιστον επί 620 χρόνια.
